Η συνέντευξη του Ελένο Σάνια που ακολουθεί έχει δοθεί στον Αντρέου Χερέθ, για την επιθεώρηση El pollo urbano, τεύχος146, με αφορμή την κυκλοφορία στα καστιγιάνικα του βιβλίου του “Η ελευθεριακή επανάσταση”.
Αναδημοσιεύουμε προκειμένου να γίνει γνωστότερη η οπτική του συγγραφέα με αφορμή την επίσκεψή του στην Αθήνα. Ευχαριστούμε τον Μιχάλη Τ. για τη μετάφραση. (εκδόσεις Στάσει Εκπίπτοντες)

– Το βιβλίο σου, Η ελευθεριακή επανάσταση εκδόθηκε το 2001 στην Γερμανία και τώρα (Σ.τ.ε: 2010) μεταφράστηκε στα καστιλλιάνικα και εκδόθηκε στην Ισπανία: τι σε οδήγησε λοιπόν στο να ρίξεις το βλέμμα προς τα πίσω, στην ισπανική επανάσταση της δεκαετίας του ’30;
– Το κίνητρο το οποίο πριν από δώδεκα χρόνια τώρα με οδήγησε στην απάφαση να γράψω το βιβλίο, υπάκουε σε μια αυθόρμητη απόκριση, όχι σε ένα εκ των προτέρων σχεδιασμένο έργο. Συνέβη το ακόλουθο: καλεσμένος από το Πανεπιστήμιο του Μαρβούργου για να δώσω μια διάλλεξη πάνω στον απολίτιστο1 πόλεμό μας, διαπίστωσα ότι το ακροατήριο είχε μια εντελώς στρεβλή ιδέα γι’ αυτόν· μέχρις σημείου ορισμένοι από τους παρευρισκόμενους στη συνάντηση να θεωρούν δεδομένο ότι ο -ηγέτης του POUM2 ο οποίος δολοφονήθηκε από Ισπανούς ή Ρώσους σταλινιστές- Αντρές Νιν ήταν πράκτορας στην υπηρεσία του Φράνκο και του φασισμού. Αγανακτισμένος και χωρίς στιγμή να το σκεφτώ, τηλεφώνησα το επόμενο πρωί στις εκδόσεις Nautilus στο Αμβούργο για να τους προτείνω να κάνουν βιβλίο την εισήγησή μου. Ενάμιση χρόνο αργότερα θα παρουσιαζόταν το DIE LIBERTÄRE REVOLUTION- Die Anarchisten im spanischen Bürgerkrieg.[Η ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ – Οι Αναρχικοί στον ισπανικό εμφύλιο].

– Πόσο επιστημονικό, πόσο δοκιμιακό ή/και προσωπικο είναι το έργο; Ποιες είναι οι κύριες πηγές που χρησιμοποίησες στην έρευνα σου;
– Σε ποιό βαθμό ή όχι είναι «επιστημονικό» το έργο μου, το αφήνω στην κρίση των ειδικών και των αναγνωστών μου. Τούτου λεχθέντος, θα προσθέσω ότι η έννοια του «επιστημονικου» ως συνώνυμου της αντικειμενικότητας και της επαγγελματικής αυστηρότητας, έχει χρησιμοποιηθεί επανειλημμένως για να διαστρεβλώσει την πραγματικότητα και να εξυπηρετήσει νόθα ιδεολογικά συμφέροντα, όπως συνέβη και με ένα μεγαλύτερο ή μικρότερο κομμάτι της βιβλιογραφίας σχετικά με την αδερφοκτόνο διένεξη στη χώρα μας. Το έργο μου είναι, κατά πρώτο λόγο, ένα κλασικής κοπής αφηγηματικό έργο, όπου η εξιστόρηση κι η ερμηνεία γίνεται συγχρόνως από την ελευθεριακή μου οπτική. Οι 400 σελίδες του βιβλίου περιέχουν ένα εκτεταμένο βιβλιογραφικό επίμετρο με περίπου 700 παραθέματα στα καστιλλιάνικα, γαλλικά, αγγλικά, γερμανικά, καταλανικά και ιταλικά. Συμβουλεύτηκα επίσης τα αρχεία του Διεθνούς Ινστιτούτου Κοινωνικής Ιστορίας του Άμστερνταμ και άλλες γραπτές πηγές. Ωστόσο, η πολυτιμότερη πηγή πληροφοριών ως insider και γνωρίζοντας από πρώτο χερι, όντας από την παιδική μου ηλικία στα ενδότερα του Ελευθεριακού Κινήματος και λόγω προσωπικών δεσμών ή φιλίας μου με τους πλέον εξέχοντες αγωνιστές της CNT και της FAI3, ήταν όσα έμαθα απ’ αυτούς, ξεκινώντας από τον πατέρα μου, σύντροφο και φίλο των Σαλβαδόρ Σεγκί, Χοάν Πεϊρό και Άνχελ Πεστάνια.

– Δεν έχω διαβάσει το βιβλίο, έχω όμως διαβάσει και ακούσει κάποιες συνεντεύξεις σου. Σε αυτές ισχυρίζεσαι ότι -αντίθετα με όσα σημειώνει ο Χανς Μάγκνους Εντσενσμπέργκερ- η ελευθεριακή επανάσταση στην Ισπανία δεν ήταν ένα σύντομο καλοκαίρι, παρά ξεκίνησε με τον πόλεμο και με τον πόλεμο τελείωσε. Πότε θεωρείς ότι αρχίζει να σφυρηλατείται το ισχυρό ιβηρικό αναρχικό κίνημα το οποίο έφτασε στο μέγιστο σημείο του το 1936-1937;
– Στο βιβλίο του, Το σύντομο καλοκαίρι της αναρχίας, ο Χανς Μάγκνους Εντσενσμπέργκερ σκιαγραφεί ένα πλαίσιο κατ’ ουσίαν θετικό για την δράση του ισπανικού αναρχοσυνδικαλισμού. Η επιλογή αυτού του περισσότερο συμβολικού παρά πραγματικού τίτλου δεν μου φαίνεται σημαντική, αν και εγώ στο βιβλίο μου, πράγματι, αναφέρομαι σ’ αυτόν. Ως οργανικό κίνημα, ο αναρχισμός αρχίζει να αποκτά συγκεκριμένη μορφή μετά το 1864 και την ίδρυση της Διεθνούς Ένωσης Εργατών [1ης Διεθνούς] στο Λονδίνο, ως μαζικό κίνημα όμως εδραιώνεται από τις αρχές του 20ού αιώνα, όπως συμπεραίνεται από την ίδρυση της Εθνικής Συνομοσπονδίας Εργασίας το 1910.

– Σχολίασες κατά την τηλεφωνική μας κουβέντα ότι το βιβλίο σου είναι ένα ιστορικό έργο το οποίο προσέφερε μιαν αρκετά κριτική ματιά στο ρόλο του PCE4 υπέρ (ή κατά) της ελευθεριακής επανάστασης: ποιο θεωρείς ότι ήταν το μεγαλύτερο ανόμημα των Ισπανών κομμουνιστών; Υπάρχουν ορισμένες φωνές που φτάνουν στο σημείο να κατηγορούν τους κομμουνιστές ότι διέταξαν την δολοφονία του Ντουρρούτι, ως προϋπόθεση που τέθηκε από την Μόσχα για να εξακολουθήσει να στηρίζει στρατιωτικά την Δημοκρατία.
– Οι κομμουνιστές του PCE και του PSUC5 πολέμησαν με φωτιά και τσεκούρι όχι μόνο τις ελευθεριακές συλλογικότητες, αλλά και όποιον εναντιωνόταν στις ολέθριες επιταγές του Στάλιν, κάτι που έπραξαν και με τους αγωνιστές του POUM ή με τον Λάργο Καμπαγιέρο ο οποίος, σε αντίθεση με τον Νεγκρίν, είχε την γενναιότητα να τους αντιταχθεί και να πετάξει έξω από το γραφείο του τον Ρώσο πρέσβη. Ποτέ δεν αναρωτήθηκα ποιο ήταν το μεγαλύτερο ανόμημα που διέπραξαν οι Ισπανοί κομμουνιστές, αφού πάντοτε τους θεωρούσα, συνολικά, ως παράγοντα ανάσχεσης και ξένο σώμα μέσα στην εργατική παράδοση της χώρας μας. Όσον αφορά στο θάνατο του Ντουρρούτι και τα βαθύτερα αίτια του, στερούμαι επαρκούς κι αξιόπιστης πληροφόρησης, ώστε θα παραθέσω εικοτολογίες ή θα χαθώ σε εικασίες σχετικά με το τι συνέβη.

– Παρ’ όλα αυτά, αρκετοί έχουν τη γνώμη ότι ο υπέρμετρος ουτοπισμός της CNT ήταν η αιτία για την ήττα της δημοκρατίας στον πόλεμο κατά του Φράνκο. Ποια είναι η γνώμη σου αναφορικά;
-Η επίρριψη στο Ελευθεριακό Κίνημα της ευθύνης για την στρατιωτική ήττα της Δημοκρατίας, λόγω του ότι ήθελε να κάνει ταυτοχρόνως πόλεμο και επανάσταση, υποδηλώνει ταύτιση με τη θέση που διέχυσε από την πρώτη στιγμή ο Στάλιν με τους τραμπούκους και συνεργούς του στην Ισπανία -θέμα με το οποίο ασχολούμαι εκτεταμένα στο βιβλίο μου. Η δημοκρατική πλευρά έχασε τον πόλεμο διότι δεν είχε επαρκή οπλισμό και διότι ο Στάλιν επέβαλε μιαν επιμελητεία η οποία σκοπό δεν είχε να καταστήσει δυνατή τη νίκη, αλλά να παρατείνει τον πόλεμο κάνοντας τον Χίτλερ να αναβάλλει την επικείμενη επίθεσή του στη Σοβιετική Ένωση -μια ακόμη κρίσιμη πτυχή την οποία αναλύω εις βάθος στο βιβλίο μου. Ο Λάργο Καμπαγιέρο αποπέμφθηκε επειδή ακριβώς επιθυμούσε να επιλέξει μια πολεμική στρατηγική εντελώς αντίθετη απ’ αυτήν που επέβαλλε η Μόσχα.

– Ποια πιστεύεις ότι υπήρξαν τα μεγαλύτερα λάθη του ισπανικού αναρχισμού; Υπάρχουν φωνές που τον υποδεικνύουν ως τον κύριο υπεύθυνο για την αδιάκριτη χρήση βίας και την καταστολή εντός της δημοκρατικής περιοχής: Συμφωνείς;
– Το πρώτο μεγάλο λάθος στο οποίο υπέπεσαν οι αναρχοσυδικαλιστές ηγέτες έλαβε χώρα στη Βαρκελώνη και συνίστατο στο ότι έδειξαν, αφελώς, εμπιστοσύνη στην αλληλεγγύη και την αφοσίωση εχθρικών πολιτικών ομάδων και χώρων, οι οποίοι μέσα σε λίγο καιρό κατάφεραν να εξουδετερώσουν την ελευθεριακή ηγεμονία και να επιβάλλουν τα δικά τους συμφέροντα και σκοπούς. Το δεύτερο μεγάλο λάθος τους ήταν ο γραφειοκρατισμός και η εμμονή στους κανονισμούς των αναρίθμητων Επιτροπών που αναδύθηκαν κατά τη διάρκεια του πολέμου, αλλά κι η απομάκρυνσή τους από τις μάζες της συνομοσπονδίας. Εξίσου μοιραίο ήταν και το ότι ένα πρόσωπο τόσο αδίστακτο και αποφασισμένο σαν τον Μαριανέτ6, τον οποίο στήριζε δεόντως η Φεδερίκα Μοντσένυ, θα διεύθυνε κατά τη διάρκεια του πολέμου την Εθνική Επιτροπή της CNT, για να μην μιλήσουμε για άλλες ανθρώπινες μικρότητες. Σε ό,τι αφορά τη βία και τα εγκλήματα που τελέστηκαν στην δημοκρατική πλευρά, ένα από τα κομμουνιστικά στρατηγήματα ήταν να καταστήσει υπεύθυνη την CNT-FAI για όλες τις ενέργειες που συνιστούσαν κατάχρηση εξουσίας, τις υπερβολικές ποινές και τις πράξεις εκδίκησης που διεπράχθησαν στην πλευρά αυτή. Δεν έλειψαν, αναμφίβολα, τα τυχάρπαστα στοιχεία κι οι ψευτοαναρχικοί οι οποίοι, εκμεταλλευόμενοι την συνομοσπονδιακή τους ταυτότητα και παραβαίνοντας τις ρητές οδηγίες που επανειλημμένως είχαν δώσει τα ελευθεριακά όργανα, επιδόθηκαν σε λεηλασίες και βιαιότητες, έβαλαν φωτιά σε εκκλησίες και σκότωσαν άμοιρους μοναχούς και ιερείς. Αυτό που η αντιελευθεριακή προπαγάνδα αποσιωπά είναι το ότι οι αληθινοί αναρχικοί όχι μόνο δεν συμμετείχαν σε τέτοια αιματηρά γεγονότα, αλλά έσωσαν ανθρώπους των οποίων η ζωή απειλείτο, όπως έκαναν ο Χοάν Πεϊρό κι ο πατέρας μου στο Ματαρό και τη Βαρκελώνη ή ο Ζοσέπ Αλομά στην Ταραγόνα, για να μην αναφέρω παρά μόνο παραδείγματα που γνωρίζω από πρώτο χέρι. Αυτό που δεν έκανε ούτε η CNT ούτε η FAI κατά τη διάρκεια του πολέμου, ήταν να οργανώσουν μυστικές αστυνομίες και φυλακές για να βασανίζουν και να δολοφονούν τους πολιτικούς τους αντιπάλους, όπως έκανε το κομμουνιστικό κόμμα το οποίο κατηγορούσε τους αναρχικούς ότι υπέθαλπαν την αναταραχή και το χάος.

– Συγγραφείς, όπως ο Νόαμ Τσόμσκυ φρονούν ότι η ισπανική ελευθεριακή επανάσταση υπήρξε μοναδική: πιθανότατα η τελευταία αυθεντική επανάσταση με ισχυρές ηθικές και ουτοπιστικές βάσεις. Κατά τη γνώμη σου, ποια στοιχεία έκαναν δυνατή αυτή την επανάσταση και παράλληλα έφτασαν το ισπανικό αναρχικό κίνημα σ’ αυτό το επίπεδο κοινωνικής συναρμογής και οργάνωσης;
– Ο Νόαμ Τσόμσκυ είχε δίκιο. Σε αντίθεση με τον καθαρά ολοκληρωτικό και καταναγκαστικό χαρακτήρα της επανάστασης των μπολσεβίκων του 1917 και αυτής που θεμελίωσε ο Μάο Τσε Τουνγκ στην Κίνα, η κοινωνική επανάσταση που έφεραν εις πέρας οι Ισπανοί ελευθεριακοί βασίστηκε στην αρχή της οικειοθελούς ένωσης και αυτοδιάθεσης. Αν αυτός ο άθλος έγινε πραγματικότητα, τούτο οφείλεται πάνω απ’ όλα στην σημασία την οποία απέδιδαν οι Ισπανοί αναρχικοί, από την πρώτη στιγμή, στην ηθική μόρφωση και την κουλτούρα, αλλά και στην αγάπη τους για την ελευθερία· στην έμφυτή αίσθηση της ισότητας και την υπεράσπιση της ανθρώπινης αξιοπρέπειας. Είναι σ’ αυτό το ηθικό υπόβαθρο όπου θα πρέπει να αναζητήσουμε το κλειδί των ελευθεριακών συλλογικοτήτων και του υψηλού επιπέδου οργάνωσής τους. Όλες αυτές οι παραδοχές, όμως, θα έμεναν αρκετά ατελείς αν δεν επισημαίναμε ότι η κολεκτιβιστική εποποιία των Ισπανών αναρχικών ήταν η σύγχρονη ενσάρκωση των ανθρωπιστικών αξιών που οι σπουδαίοι κλασικοί του Χρυσού Αιώνα της Ισπανίας εξέφρασαν στα έργα τους, με επικεφαλής τον Θερβάντες, όπως έχω υπογραμμίσει στο βιβλίο μου· όσο κι αν αυτό δεν αρέσει καθόλου σε ορισμένους αμβλύνοες και μνησίκακους κομμουνιστές που πιστεύουν ότι η συμπαντική γνώση ήταν δημιούργημα του Καρλ Μαρξ.

– Συμπληρώνονται εκατό χρόνια από την ίδρυση της CNT και πολλές εκδόσεις επανεξετάζουν το αναρχικό κίνημα. Ωστόσο, δίνεται η αίσθηση ότι το κάνουν από συμπάθεια προς ένα κίνημα ή ιδεολογία που ανήκει στο παρελθόν, που δεν έχει πλέον ισχύ ως κοινωνικό πρότυπο. Αν παρατηρήσουμε την μικρή σημασία που έχει σήμερα η CNT ως συνδικάτο (σχεδόν υπολειμματική), το ελευθεριακό κίνημα μοιάζει να αποτελεί οριστικά υπόθεση του παρελθόντος. Σε μια εποχή όπως η σημερινή, στην οποία η κρίση του καπιταλιστικού συστήματος είναι κάτι παραπάνω από εμφανής και όπου η καταστροφή του παρόντος οικονομικού συστήματος απαιτεί βιώσιμες εναλλακτικές, πόσα πιστεύεις ότι μπορούμε να αξιοποιήσουμε απ’ αυτά που μας προσφέρει η ελευθεριακή ιδεολογία; Θεωρείς ότι η αυτοδιεύθυνση ως αξία έχει μέλλον;
– Υπάρχουν αξίες όπως το καλό, η δικαιοσύνη, η φιλία ή η αλληλεγγύη που πάντοτε θα διατηρούν την εγγενή νομιμότητά τους, ακόμα και σε ιστορικές περιόδους ή κοινωνίες στις οποίες σε ποσοτικό επίπεδο θα διαδραματίζουν περιθωριακό ρόλο, πράγμα που δυστυχώς συμβαίνει στην σημερινή υστεροκαπιταλιστική κοινωνία. Αυτό είναι το μεγάλο ηθικό δίδαγμα που μας μετέδωσαν οι μεγάλοι Έλληνες διδάσκαλοι, εκ των οποίων, από ουσιαστικής άποψης, τρέφεται ο αναρχισμός. Η απόρριψη των αιώνιων αυτών αξιών συνεπάγεται ολίσθηση στον σχετικισμό, τον ιστορικισμό, τον φορμαλισμό, τον οπορτουνισμό και το «όλα επιτρέπονται» του Ιβάν Καραμαζώφ. Το βιομηχανικό και γεωργικό εργατικό δυναμικό παρελθόντων εποχών έχει αντικατασταθεί, σε μεγάλο βαθμό, από τον τριτογενή τομέα των υπηρεσιών και της δουλειάς στο γραφείο· ωστόσο, αυτή η επαγγελματική και εργασιακή διαφοροποίηση δεν σημαίνει με κανέναν τρόπο ότι η αρχή της αυτοδιεύθυνσης έχει χάσει την πρωταρχική της έννοια, όπως προσπάθησα να αποδείξω πριν χρόνια στο βιβλίο μου Συνδικαλισμός και αυτοδιαχείριση, και αργότερα σε περισσότερα από ένα βιβλία μου στην γερμανική γλώσσα. Κατά τα άλλα, ο αναρχοσυνδικαλισμός δεν είναι η μοναδική ιδεολογία ή κίνημα το οποίο έχει χάσει την δύναμη που είχε στην Ισπανία κατά τη δεκαετία του τριάντα. Διόλου μικρότερη ή ακόμη και πιο ραγδαία ήταν η ιστορική πτώση του ευρωπαϊκού κομμουνισμού και σοσιαλισμού, εκτός και αν, -είναι προφανές- θεωρούμε ως σοσιαλιστές το PSOE7 του Θαπατέρο, τον αγγλικό εργατισμό ή την γερμανική σοσιαλδημοκρατία· όλοι τους πιστοί και αφοσιωμένοι υπηρέτες της αστικής τάξης και του ιμπεριαλισμού. Επιπρόσθετα, ο συνδικαλισμός έχει καταλήξει να είναι μια ξεθωριασμένη σκιά του παρελθόντος, και τούτο ξεκινώντας από τους χαμηλούς δείκτες συμμετοχής, όχι μόνο στη Βόρειο Αμερική, αλλά και στη χώρα μας όπου τα αποκαλούμενα πλειοψηφικά συνδικάτα CCOO και UGT8 είναι στην πραγματικότητα άκρως μειοψηφικά σε σχέση με το σύνολο του ενεργού πληθυσμού.

– Έχεις 50 χρόνια που ζεις στην Γερμανία, γεγονός που ορισμένοι χαρακτηρίζουν ως εκούσια εξορία: Πώς βλέπεις εξ αποστάσεως την τωρινή Ισπανία; Πιστεύεις ότι μένει κάτι από εκείνον τον απλό και αγωνιστή άνθρωπο που περιγράφει ο Τζώρτζ Όργουελ στο βιβλίο του, Φόρος τιμής στην Καταλονία ή, αντιθέτως, είσαι της γνώμης ότι τα λεφτά κι η (πλαστή) ευμάρεια, η στηριζόμενη στον πιο ανούσιο καταναλωτισμό που έχει υποφέρει η ισπανική κοινωνία από το θάνατο του Φράνκο, εξάλειψε αυτές τις αξίες;
– Η Ισπανία που τόσο αγάπησα και για την οποία τόσο έχω αγωνιστεί στα γερμανόγλωσσα βιβλία μου και στις δημόσιες συζητήσεις της χώρας που με υποδέχθηκε, μού προκαλεί θλίψη. Τούτο ισχύει και για την πολιτική κάστα που κυβερνά τη χώρα από το τέλος της δικτατορίας και μετά, είτε πρόκειται για την δεξιά -τύπου Αθνάρ- είτε για τους οπαδούς του Φελίπε Γκονσάλες είτε για τον τωρινό ένοικο του παλατιού της Μονκλόα9. Αντί να επιλύουν τα ενδημικά προβλήματα της χώρας -έλλειψη στέρεης οικονομίας και διανεμητικής δικαιοσύνης- αφιερώνουν τις δυνάμεις τους σε αμοιβαίες προσβολές και στην κατασκευή της δημόσιας εικόνας τους. Σε επιχειρηματικό επίπεδο, η Ισπανία εξακολουθεί ως χώρα να μην έχει μια αστική τάξη άξια του ονόματος αυτού και με συναίσθηση των καθηκόντων της. Αποβλέπει μάλλον στην κερδοσκοπία παρά στη δημιουργία, γεγονός που εξηγεί γιατί σε τεχνολογικό επίπεδο εξακολουθούμε να αποτελούμε αποικία των μεγάλων ξένων ομίλων. Υπάρχει άραγε μεγαλύτερος παραλογισμός από το να πιστεύει κανείς πως το μέλλον της Ισπανίας εξαρτάται από τον τουρισμό και την βιομηχανία τούβλων; Παντού ανικανότητα, διαφθορά, ερασιτεχνισμός, στείρες κοκορομαχίες, ανεκπλήρωτες υποσχέσεις. Υπάρχουν, αναμφίβολα, μειοψηφίες που δεν έχουν χάσει εντελώς το αίσθημα της ντροπής και παλεύουν για μια Ισπανία καλύτερη απ’ αυτή που έχουμε τώρα, όμως ο τύπος του αγωνιστή ή του Ισπανού που τόσο εντυπωσίασε τον Όργουελ έχει μετατραπεί σε μια όμορφη ανάμνηση του παρελθόντος. Ό,τι εν γένει έχει επικρατήσει είναι η θλιβερή Ισπανία του ντεφιού10 η οποία αναδύθηκε στους, γεμάτους δυστυχία, αιώνες της παρακμής.

– Η ανεργία στην Ισπανία έχει ήδη ξεπεράσει το 20 τοις εκατό του ενεργού πληθυσμού και φαίνεται ότι η οικονομική κρίση που βιώνει η χώρα είναι δομική και θα προκαλέσει τριγμούς στα θεμέλια ενός οικονομικού προτύπου το οποίο πριν από πέντε χρόνια φάνταζε αδιαφιλονίκητο, παρά την τεράστια ζημιά που προκαλούσε στο κοινωνικό περιβάλλον και, κυρίως, στην ικανότητα οργάνωσης της εργατικής τάξης. Πιστεύεις ότι αυτή η κρίση μπορεί να προκαλέσει τον στοχασμό του εργαζόμενου, να τον κάνει να ανακτήσει την ταξική του συνείδηση και την ικανότητά του για αυτοοργάνωση;
– Προς το παρόν, ο υψηλός δείκτης ανεργίας, η αυξανόμενη εργατική ανασφάλεια κι οι μισθολογικές περικοπές που εισήγαγε η κυβέρνηση Θαπατέρο, αποτέλεσαν ένα σοκ για τους εργαζόμενους και τους συνδικαλιστικούς φορείς που πίστευαν ότι η ανάπτυξη του άγριου καπιταλισμού δεν ήταν ασύμβατη με την συνέχιση της υλικής ευμάρειας των μισθωτών. Η απεργία στα τέλη του Σεπτέμβρη ήταν το πρώτο ορατό σημάδι ότι άρχισαν να ανοίγουν τα μάτια τους και να αφυπνίζονται από τις αφελείς τους ψευδαισθήσεις. Από το σημείο αυτό όμως, μέχρι την ανάκτηση της ταξικής συνείδησης με την κλασική έννοια της λέξης, υπάρχει ακόμα μεγάλη απόσταση. Για να φτάσει εκείνη η στιγμή -αν φτάσει- θα είναι απολύτως αναγκαία μια μακρά διαδικασία αυτομόρφωσης, ιδεολογικής και σχετικής με τον αγώνα, κάτι που από την πλευρά του θα θέτει ως προαπαιτούμενο όρο, την απελευθέρωση του ατόμου από τον καταναλωτικό και φετιχιστικό ηδονισμό που έχει ενσταλαχθεί και στην ψυχή πολλών εργαζομένων και την επιστροφή του στις απαρχές της αυθεντικά εργατικής κουλτούρας.

– Είδαμε το σοβιετικό και το κουβανικό πρότυπο, τα οποία απέτυχαν διότι δεν εννοούσαν να καταλάβουν ότι η ουτοπία δεν μπορεί να επιβληθεί, ότι η καινούρια κοινωνία δεν χτίζεται μέσω της επιβολής, της ορθοδοξίας ή της δικτατορίας, αλλά μέσω της εκούσιας συμμετοχής των λαϊκών τάξεων και μέσω της καλώς εννοούμενης δημοκρατίας. Είδαμε το κινέζικο πρότυπο, το οποίο κάνει τον πραγματισμό σήμα κατατεθέν του και συνδυάζει στην εντέλεια την σιδερένια πολιτική δικτατορία του κομμουνιστικού κόμματος με την -σκληρότατου χαρακτήρα- νεοφιλελεύθερη οικονομική δικτατορία της αγοράς. Έχοντας φτάσει ως εδώ, υπάρχει πιστεύεις κάποια εναλλακτική στον καπιταλισμό της αγοράς ή του Κράτους; Είσαι αισιόδοξος, πιστεύεις ότι ο άνθρωπος μπορεί να σώσει τον εαυτό του;
– Οι άνθρωποι, στην τεράστια πλειοψηφία τους, ζουν σήμερα σε καθεστώς αποξένωσης και πραγμοποίησης· εξού και έχουν χάσει την συνείδηση της ανθρώπινης ταυτότητάς τους, μετατρεπόμενοι σε ανδρείκελα της κατεστημένης εξουσίας, είτε στην αυταρχική της μορφή -όπως στην Κούβα ή την Κίνα- είτε στην τυπικά δημοκρατική, όπως στο καπιταλιστικό ημισφαίριο. Η αυτοσωτηρία του ανθρώπου, στην οποία κάνεις νύξη, δεν είναι αδύνατη, αλλά βραχυπρόθεσμα ή μεσοπρόθεσμα ελάχιστα πιθανή, όχι μόνο διότι αυτοί που ιδιοποιούνται την εξουσία θα κάνουν ό,τι μπορεί να φανταστεί κανείς για να την αποτρέψουν, αλλά επίσης διότι ο κόσμος έχει παραλύσει από το φόβο, την παραίτηση και τον σκεπτικισμό, όπως αποδεικνύει η παθητικότητα με την οποία συνηθίζει να αποδέχεται τις αλλεπάλληλες αχρειότητες, αυθαιρεσίες και ψέματα των εκάστοτε δυναστών. Η σκέψη ότι τα αυξανόμενα αδιέξοδα και αντιφάσεις των αντιστοίχων συστημάτων εξουσίας θα οδηγήσουν από μόνες τους στον καταποντισμό τους , σημαίνει υποταγή στον -ευρισκόμενο πάντα σε λανθάνουσα κατάσταση- μεσσιανισμό ή ιστορικό ντετερμινιστικό, στους οποίους ποτέ δεν πίστεψα. Χωρίς την ενεργή πάλη κατά του ανορθολογισμού που έχει επικρατήσει σε όλη την υφήλιο, θα συνεχίσουμε να είμαστε όπως τώρα ή ακόμα και χειρότερα. Βάζω τελεία στο διάλογό μας ώστε να επισημάνω ότι η διαδικασία της συλλογικής αντίστασης την οποία προτείνω, θα τεθεί σε εφαρμογή μόνο εάν εγκαινιαστεί στα εσώτερα του καθενός. Ή για να το πω με τα λόγια του Σίλλερ: αυτό που κατεπειγόντως χρειαζόμαστε είναι μια «επανάσταση των συνειδήσεων».