Κόλλα γραφής

ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΕΣ ΑΝΤΙΣΤΑΣΕΙΣ  

ΕΝΑΝΤΙΑ ΣΤΟΝ ΕΚΦΑΣΙΣΜΟ ΤΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΑΣ

«Στεκόμουν σ’ ένα λόφο και είδα το παλιό να ζυγώνει, αλλά ερχόταν σαν καινούριο. Βάδιζε κουτσαίνοντας πάνω σε καινούρια δεκανίκια που κανείς δεν είχε ξαναδεί ποτέ και μύριζε νέες μυρωδιές παρακμής που κανείς δεν είχε μυρίσει ποτέ». Μπ. Μπρεχτ

Ο εκφασισμός μιας κοινωνίας τρέφεται από τη δυστυχία, καλλιεργείται από την αμάθεια, χειραγωγείται από τον φόβο και ποτίζεται με το νερό της ιστορικής παραχάραξης και λήθης. Η έξαρση της ρατσιστικής και εθνικιστικής ιδεολογίας-βίας είναι από τα πιο ζοφερά σημεία των χαλεπών καιρών που ζούμε. Ο εθνικισμός και ο ρατσισμός δεν είναι όψιμα φαινόμενα στην ελληνική κοινωνία, παρά την υποκριτική έκπληξη πολλών αναλυτών. Έρχονται απ’ τα παλιά και δυστυχώς ακόμη καλά κρατούν. Το ελληνικό κράτος και η ορθόδοξη εκκλησία εδραίωσαν την κυριαρχία τους πάνω στο μύθο του περιούσιου ελληνικού λαού με το ένδοξο παρελθόν και στο κυνήγι κάθε είδους διαφορετικών. Το αποτέλεσμα είναι μεγάλα τμήματα της ελληνικής επικράτειας, γαλουχημένα με την εθνικιστική/θρησκευτική προπαγάνδα, να στρέφονται σήμερα εναντίον ανύπαρκτων εχθρών ή αποδιοπομπαίων τράγων, όπως βολεύει μια χαρά αυτούς που λεηλατούν τη ζωή μας. Ο συντηρητισμός, ο σκοταδισμός, ο ανορθολογισμός, η συνωμοσιολογία πρυτανεύουν. Κι όμως οι πραγματικοί εχθροί βρίσκονται αλλού … και συνεχίζουν να κάνουν ανενόχλητοι τις μπίζνες τους (κράτος, εκκλησία, κεφαλαιοκράτες).
Το κυνήγι και οι δολοφονικές επιδρομές εναντίον μεταναστών, προσφύγων, αλλοεθνών, ομοφυλοφίλων, ρομά, γυναικών, είναι η ντροπή της κοινωνίας μέσα στην οποία ζούμε. Είναι ντροπή γιατί ενώ συμβαίνουν στη διπλανή πόρτα, δρόμο, χωριό κάνουμε σα να μην συμβαίνει τίποτα. Σα να μη μας αφορά.

Η “χρυσή αυγή” είναι η κορυφή του παγόβουνου. Η άνοδος των ποσοστών της βασίστηκε στο εθνικιστικό/ρατσιστικό υπόβαθρο της ελληνικής κοινωνίας κι εδώ είναι η ουσία του θέματος που αποκρύπτεται από πολλούς. Αντιπροσωπεύει την πολιτική έκφραση της ναζιστικής ιδεολογίας και της σάπιας εθνικοφροσύνης στα εγχώρια ύδατα. Επιβάλλει την υποταγή στο πρόσωπο του ηγέτη και την τυφλή υπακοή. Οι πρακτικές της περιλαμβάνουν οργανωμένες ρατσιστικές επιδρομές και μαχαιρώματα, κάψιμο σπιτιών μεταναστών, επιθέσεις σε φοιτητικές καταλήψεις και λαϊκές συγκεντρώσεις. Είναι τα τσιράκια του συστήματος και δρουν για τα συμφέροντά του. Το αποδεικνύει η οφθαλμοφανής κάλυψη της αστυνομίας στις δολοφονικές της επιδρομές (παράδειγμα τα επεισόδια στο Βασιλικό Ευβοίας και όχι μόνο), η πολιτική στήριξη που παρέχει δουλικά στο μεγάλο κεφάλαιο και τους μεγαλοκαπιταλιστές ( εξοργιστικό παράδειγμα η υπεράσπιση των χρυσοθήρων στη Β.Α Χαλκιδική) και η γλοιώδης προώθησή της από τα Μέσα Μαζικής Προπαγάνδας. Η διπλοπροσωπία της είναι κατάπτυστη. Ενώ στα λόγια δήθεν μάχεται το σύστημα, στην πραγματικότητα στηρίζει τις πιο βρώμικες δουλειές του. Στις κρίσεις του καπιταλισμού το κράτος ολοκληρωτικοποιείται και υποβοηθείται από τη δράση μιλιταριστικών πολιτικών μορφωμάτων. Η επίθεση του κράτους εναντίον της κοινωνίας (χαράτσια, καταστολή, απολύσεις, επισφάλεια, λογοκρισία, αστυνομοκρατία) στηρίζεται στη δράση των φασιστών οι οποίοι χτυπούν από τα κάτω τον κοινωνικό ιστό.

Θεωρούμε λοιπόν ότι η σιωπή είναι συνενοχή. Αν σημαίνει κάτι η έννοια “πολίτης” απαιτεί τη δράση και την αντίσταση ενάντια σε κάθε ρατσιστική-εθνικιστική εκδήλωση, στο φυλετικό μίσος, την ξενοφοβία, τον σεξισμό και τη μισαλλοδοξία. Αν θέλουμε να ζήσουμε σε μια κοινωνία στην οποία θα αποφασίζουμε εμείς για τη ζωή μας και όχι άλλοι στις πλάτες μας πρέπει να βρεθούμε συλλογικά στους τόπους που ζούμε και να δημιουργήσουμε εμείς τις συνθήκες και τους όρους της διαβίωσής μας. Η έννοια και η πρακτική που μπορεί να μας ενώσει είναι εκείνη της αυτοδιαχείρισης σε κάθε τομέα και όπου αυτό είναι εφικτό. Να δημιουργήσουμε και να βοηθήσουμε να εξαπλωθούν αντιιεραρχικοί θεσμοί αυτοοργάνωσης παντού. Τα πιο ελπιδοφόρα μηνύματα μέσα στην κρίση που μας ξεζουμίζει προέρχονται από τα αυτοδιαχειριζόμενα εγχειρήματα που εμφανίστηκαν αυθόρμητα σε όλη την ελλάδα από τα κάτω (τα συσσίτια της εκκλησίας και των φασιστών δεν εμπίπτουν σε αυτή την περίπτωση): συλλογικές κουζίνες, χαριστικά-ανταλλακτικά παζάρια, κινήσεις παράκαμψης των μεσαζόντων, συνεργατικές κάθε είδους, αλληλέγγυα-κοινωνική οικονομία, προσπάθειες αυτοδιαχείρισης του ζητήματος της τροφής, αυτοδιαχειριζόμενοι χώροι, ελεύθερες κοινότητες, καταλήψεις, επιτροπές γειτονιάς, λαϊκές συνελεύσεις, εργατικές αυτοδιαχειριζόμενες συλλογικότητες (ΒΙΟΜΕ κ.α). Να αρχίσουμε να κάνουμε πράξη την αυτοδιαχείριση, εδώ και τώρα, με στόχο τη γενικευμένη αυτοδιεύθυνση της κοινωνίας.

Η αλληλεγγύη μας στους μετανάστες και τους πρόσφυγες εκφράζει τη βούληση μας για μια ευρύτερη αλληλεγγύη, για ένα κίνημα που θα ενώνει στον ίδιο αγώνα εκείνους που, απηυδισμένοι από τις εξουσιαστικές πολιτικές της αριστεράς και της δεξιάς, συνειδητοποιούν ότι είναι καιρός να αντιπαραθέσουν σε μια διεφθαρμένη κοινοβουλευτική/καπιταλιστική ολιγαρχία την άσκηση της άμεσης δημοκρατίας, την αυτοδιαχείριση των μέσων παραγωγής και ολόκληρης της ζωής μας. Είναι εφικτό αρκεί να το θελήσουμε συλλογικά …

ΟΙ ΕΘΝΙΚΟΙ ΔΙΑΧΩΡΙΣΜΟΙ ΑΠΟΤΕΛΟΥΝ ΤΡΟΧΟΠΕΔΗ ΣΤΗΝ ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΤΩΝ ΑΝΘΡΩΠΙΝΩΝ ΚΟΙΝΟΤΗΤΩΝ 

ΣΗΚΩΣΕ ΤΟ ΚΕΦΑΛΙ! ΑΡΝΗΣΟΥ ΤΟΥΣ ΦΑΣΙΣΤΕΣ

Η ΣΙΩΠΗ ΕΙΝΑΙ ΣΥΝΕΝΟΧΗ

ΕΞΩ Η ΧΡΥΣΗ ΑΥΓΗ ΑΠΟ ΤΗ ΧΑΛΚΙΔΑ 

ΝΑ ΑΓΩΝΙΣΤΟΥΜΕ ΕΝΑΝΤΙΑ ΣΤΗΝ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΤΙΚΗ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑ, ΠΕΡΑ ΑΠΟ ΘΕΟΥΣ, ΠΑΤΡΙΔΕΣ, ΚΡΑΤΗ, ΣΕΞΙΣΜΟ, ΡΑΤΣΙΣΜΟ 

ΓΙΑ ΤΗ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΕΝΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΙΣΟΤΗΤΑΣ, ΑΛΛΗΛΕΓΓΥΗΣ, ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ, ΑΞΙΟΠΡΕΠΕΙΑΣ 

ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΥΤΟΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΤΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΑΣ

ΟΥΛΑΛΟΥΜ και D.I.Y. Music Movement

Όσο σου στερούν την ελευθερία τόσο σε ποτίζουν με έθνος και φυλή

Όπως συμβαίνει σε κάθε περίοδο καπιταλιστικής κρίσης, οι απάτες του εθνικισμού και του ρατσισμού  σερβίρονται και πάλι ως λύσεις ενώ στην ουσία – όπως απέδειξε η ιστορία – αποτελούν μέσα για τη διάσπαση των καταπιεζόμενων. Ο ξεκάθαρος στόχος είναι να στραφεί η οργή της κοινωνίας εκεί που βολεύει την εκάστοτε οικονομική/πολιτική εξουσία: σε αποδιοπομπαίους τράγους και όχι στους πραγματικούς υπεύθυνους της μιζέριας που μας επιβάλλουν ασυζητητί. Γι’ αυτό η πολιτική εξουσία υπερβάλλει σε εθνικιστικό λόγο και ρατσιστικές πρακτικές. Τη δουλειά της καταστολής των αντιδράσεων των από τα κάτω έχει αναλάβει τελευταία, εκτός από την αστυνομία, τη δικαστική εξουσία, τα μμε και το παρακράτος της χρυσής αυγής. Έχει αναρωτηθεί άραγε κανείς γιατί η χρυσή αυγή, μια ομάδα περιθωριακών νεοναζί, όπου τα περισσότερα μέλη της έχουν καταδικαστικές αποφάσεις (και φυσικά στενές σχέσεις με τον υπόκοσμο ) κατάφερε να επιβιώσει από την δεκαετία του 80 μέχρι σήμερα και να αποτελεί πια κοινοβουλευτικό κόμμα; Η απάντηση είναι εύκολο να δοθεί: πάντα δρούσε με τις πλάτες των δικαστών των μπάτσων και των αφεντικών, και σήμερα είναι ακόμα πιο αναγκαία η ύπαρξή της ώστε να εξυπηρετεί τις βρώμικες δουλειές του κράτους.

Εμείς θεωρούμε πως όταν μια κοινωνία αποδέχεται μοιρολατρικά να αποφασίζουν άλλοι εκ μέρους της, όταν βολεύεται στη μιζέρια που της επιβάλλουν, όταν δεν αγωνίζεται για την ελευθερία, την ισότητα, τη διαφορετικότητα και την αλληλεγγύη, τότε πρέπει να περιμένουμε τα χειρότερα. Οι υποστηρικτές του εθνικισμού, του ρατσιστικού μίσους και της πατριαρχίας βρίσκουν το κατάλληλο έδαφος για να αναπτυχθούν. Αυτό ζούμε με τον τραγικότερο τρόπο σήμερα, όπως και στις αρχές του προηγούμενου αιώνα με τους ολοκληρωτισμούς που αιματοκύλισαν την Ευρώπη. Σήμερα βιώνουμε  μια συντονισμένη και καλά οργανωμένη προσπάθεια νεοχιτλερικών κύκλων να επιβάλλουν την ιδεολογία και τις πρακτικές του μίσους και της ωμής βίας. Η λαϊκίστικη φρασεολογία τους εκμεταλλεύεται την φτώχεια, την ανεργία, την εξαθλίωση που επιβάλλουν η κυβέρνηση και οι οικονομικές ολιγαρχίες. Όλη αυτή η φασιστική έξαρση όμως δεν πάει μοναχή της, πατρονάρεται από το ίδιο το κράτος. Το κράτος συντηρεί μέσα στην κοινωνία τέτοιου είδους ιδέες και πεποιθήσεις προκειμένου να σπείρει τον φόβο, να καλλιεργήσει την αδράνεια αλλά και να ελέγξει τις αντιστάσεις.

Τα παραδείγματα της καθεστωτικής δράσης των νεοναζιστών είναι πολλά: επιθέσεις σε μετανάστες εργάτες ώστε να μην ζητήσουν τα δεδουλευμένα τους (με αποτέλεσμα να κερδίζουν τα αφεντικά), ίδρυση γραφείων ευρέσεως εργασίας μόνο για έλληνες με μισθούς πείνας (άραγε ποιος είναι ο κερδισμένος πάλι;), ρατσιστικά δολοφονικά πογκρόμ τα βράδια με τις πλάτες των μπάτσων, που όλως τυχαίως ένα 40% ψήφισε χρυσή αυγή. Άλλο ξεκάθαρο παράδειγμα είναι τα συσσίτια μόνο για έλληνες, τα οποία δεν έχουν καμία σχέση με την κοινωνική αλληλεγγύη αλλά αποτελούν μέρος της ναζιστικής ρατσιστικής προπαγάνδας που διαιωνίζει τη μιζέρια. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα (ω! τι έκπληξη!) να κερδίζουν εκείνοι που εξαθλιώνουν τη ζωή μας εδραιώνοντας ακόμα πιο πολύ τις συνθήκες εκμετάλλευσης.

Ως αντιφασίστες/στριες δεν έχουμε καμιά αυταπάτη ότι το φαινόμενο του ρατσισμού-φασισμού μπορεί να καταπολεμηθεί μέσα στα έδρανα της βουλής, γιατί ο φασισμός δεν περιορίζεται με νόμους, αφού προσπαθεί με τη βία και τον αυταρχισμό να γίνει ο ίδιος νόμος, στο δρόμο και παντού. Άρα ο αγώνας πρέπει να είναι πραγματικά πολύπλευρος, από τον μαχητικό αντιφασισμό (δηλαδη την ανένδοτη αντιμετώπιση τους στον δρόμο όπου τραμπουκίζουν και δολοφονούν)  και  τη διάδοση της ελευθεριακής κουλτούρας μέχρι την καθημερινή στάση του καθενός. Τα Μέσα Μαζικής Προπαγάνδας παραπλανούν μιλώντας για δύο άκρα συγχέοντας ιδέες όπως η αλληλεγγύη και η ελευθερία με το τυφλό μίσος, τα πογκρόμ και τη μισαλλοδοξία.  Δεν υπάρχουν όμως πιο «ακραίες» και «εξτρεμιστικές» πολιτικές, πιο ανελέητα καταστροφικές για την κοινωνία από αυτές που παραγγέλνουν οι ατσαλάκωτοι γιάπηδες των διεθνών τραπεζο-οικονομικών ερπυστριών και εφαρμόζουν οι εδώ πολιτικοί υφιστάμενοί τους. Θεωρούμε λοιπόν επιτακτικό να αντιταχθούμε με θάρρος ενάντια σε κάθε ρατσιστική-εθνικιστική εκδήλωση, στο φυλετικό μίσος, την ξενοφοβία, την ομοφοβία και την μισαλλοδοξία που σπέρνουν οι διάφοροι ξενηλάτες. Δεν είναι λύση το να πλακώνεις μετανάστες στο ξύλο και ούτε βέβαια να τους σκοτώνεις. Είναι ένδειξη απανθρωπιάς και μας στιγματίζει ως κοινωνία όσο συνεχίζουμε να παρακολουθούμε απαθείς. Η σιωπή είναι συνενοχή. Μέσα στο περιβάλλον της λεηλατημένης μας ζωής πρέπει να θέσουμε ένα όριο αξιοπρέπειας και να πούμε όχι στους φασίστες και τους ναζιστές.

Απέναντι στον κοινωνικό κανιβαλισμό που προτείνουν ως δήθεν λύση για την κρίση οι φασίστες εμείς προτείνουμε την αλληλεγγύη των από τα κάτω.  Οι έννοιες και οι πρακτικές που μπορούν να μας ενώσουν είναι εκείνες της αλληλεγγύης και της αυτοδιαχείρισης σε κάθε τομέα και όπου αυτό είναι εφικτό. Να δημιουργήσουμε δηλαδή και να βοηθήσουμε να εξαπλωθούν αντιιεραρχικοί θεσμοί αυτοοργάνωσης παντού. Κυρίως όμως να αρχίσουμε να εγκαταλείπουμε τη λογική της αντιπροσώπευσης και της ανάθεσης σε άλλους των ευθυνών και να διεκδικήσουμε ισότιμα τον δημόσιο χώρο και την ελεύθερη πρόσβαση όλων στα κοινά. Ένα δημόσιο χώρο που θα προωθεί την συλλογικοποιήση των αντιστάσεων και θα στοχεύει στην ουσιαστική ενεργοποίηση της καθεμιάς και του καθενός, δημιουργώντας αυτοοργανωμένες δομές παντού : καταλήψεις εργασιακών και δημόσιων χώρων, συνελεύσεις γειτονιάς, αυτοδιαχειριζόμενες συλλογικότητες , σωματεία βάσης, συνεργατικές αυτοδιαχείρισης του ζητήματος της τροφής.

Η αλληλεγγύη μας λοιπόν στους μετανάστες και τους πρόσφυγες εκφράζει τη βούληση μας για μια ευρύτερη αλληλεγγύη, για ένα κίνημα που θα ενώνει στον ίδιο αγώνα εκείνους που απηυδισμένοι από τις εξουσιαστικές πολιτικές της αριστεράς και της δεξιάς, συνειδητοποιούν ότι είναι καιρός να αντιπαραθέσουν σε μια διεφθαρμένη κοινοβουλευτική/καπιταλιστική ολιγαρχία την αυτοδιεύθυνση της κοινωνίας, δηλαδή την αυτοδιαχείριση  των μέσων παραγωγής και ολόκληρης της ζωής μας. Είναι ρεαλιστικό αρκεί να το θελήσουμε…

                     Η ΣΙΩΠΗ ΕΙΝΑΙ ΣΥΝΕΝΟΧΗ                      

  ΕΞΩ ΟΙ ΝΕΟΝΑΖΙ ΑΠΟ ΟΛΕΣ ΤΙΣ ΓΕΙΤΟΝΙΕΣ

ΕΝΑΝΤΙΑ ΣΤΗΝ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΤΙΚΗ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑ, ΓΙΑ ΤΗ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΕΝΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΙΣΟΤΗΤΑΣ, ΑΛΛΗΛΕΓΓΥΗΣ, ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ, ΑΞΙΟΠΡΕΠΕΙΑΣ

ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΥΤΟΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΤΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΑΣ

ΟΥΛΑΛΟΥΜ / ΑΥΤΟΝΟΜΟ ΣΧΗΜΑ Τ.Ε.Ι. ΧΑΛΚΙΔΑΣ/ D.I.Y. Music movement /ΑΝΤΙΦΑΣΙΣΤΡΙΕΣ-ΑΝΤΙΦΑΣΙΣΤΕΣ

Η εξουσία είναι της ιστορίας η ευκοιλιότητα

Νίκος Καρούζος

Ο ευρύτερος αναρχικός και αντιεξουσιαστικός χώρος, παρασυρμένος από τη σαγήνη του ακτιβισμού και της άμεσης δράσης, συχνά παραβλέπει –αν δεν περιφρονεί κιόλας– την αξία της θεωρίας. Η πολιτική ηγεμονία όμως, πριν γίνει τέτοια, είναι ηγεμονία στο χώρο των ιδεών, των κυρίαρχων αντιλήψεων και των φαντασιακών σημασιών. Μια ελπιδοφόρα στροφή, ωστόσο, του χώρου αυτού σε εκδοτικά εγχειρήματα και περιοδικά παρατηρείται σταθερά τα τελευταία χρόνια, δείχνοντας πως αρκετοί αντιλαμβάνονται, επιτέλους, τη σημασία της ρήσης του Ντουρούτι ότι «σε κάθε πόλη πρέπει να στηθεί κι ένας αναρχικός εκδοτικός οίκος». Καμιά ουσιαστική επαναστατική αλλαγή, εσωτερική και εξωτερική, δεν μπορεί ποτέ να γίνει με άναρθρες κραυγές και συνθήματα. Σαφώς, τα εγχειρήματα αυτά δεν προσφέρονται για άμεσα, εύκολα και εντυπωσιακά αποτελέσματα· απαιτούν από τους φορείς τους κόπο, αφοσίωση, υπομονή κι επιμονή, και λειτουργούν μόνο σε βάθος χρόνου, όπως συμβαίνει με κάθε τι ουσιαστικό στη ζωή. Ό,τι είναι η ανθρακιά για τη φλόγα, είναι και οι επαναστατικές ιδέες για τον σκοπό της ανθρώπινης χειραφέτησης.

            Στην προοπτική αυτή, μόνο ευπρόσδεκτη μπορεί να είναι η εμφάνιση ενός νέου εκδοτικού οίκου, του Κουρσάλ, που εγκαινιάζει την παρουσία του με την επανέκδοση του πολύ σημαντικού βιβλίου του Abel Paz Ταξίδι στο παρελθόν που είχε κυκλοφορήσει πριν χρόνια από την αναρχική εφημερίδα ΑΛΦΑ, σε προσεκτική και καμωμένη με μεράκι μετάφραση του Νίκου Νικολαΐδη.

            Ο Abel Paz (Diego Camacho το πραγματικό του όνομα) γεννήθηκε το 1921 και μέχρι το τέλος της ζωής του παρέμεινε αταλάντευτα αναρχικός καθώς και ένας άνθρωπος γεμάτος πάθος για τη ζωή.¹ Αυτό που καθιστά ιδιαιτέρως σημαντικό το βιβλίο του Paz είναι ότι συνδυάζει το πρωτογενές βίωμα ενός που έζησε τη δίνη των γεγονότων (και μάλιστα «από τα κάτω», ως απλός συμμετέχων και όχι ως κάποιος ηγέτης της CNT), με τον αναστοχασμό του ανθρώπου που γράφει για αυτά τα γεγονότα χρόνια μετά (κάθε τόσο ο συγγραφέας επαναλαμβάνει φράσεις του τύπου «βλέποντας τα πράγματα με χρονική απόσταση», «αυτά όμως που περιγράφω τώρα δεν τα αισθανόμασταν έτσι τότε» κλπ.). Το Ταξίδι στο παρελθόν δεν είναι ούτε μαρτυρία που γράφεται ενώ διαδραματίζεται η επανάσταση, αλλά ούτε και η «επιστημονικά ουδέτερη» καταγραφή ενός ιστορικού.

             Ο συγγραφέας του βιβλίου, μολονότι τυπικά όχι λόγιος, διαθέτει μια εκπληκτική συγγραφική δεινότητα στο να μεταφέρει με ζωντάνια τα κρίσιμα στοιχεία αυτού που ως έφηβος έζησε κατά τη διάρκεια της Επανάστασης. Εδώ δεν έχουμε τον χώρο να αναφερθούμε εκτενώς σε τέτοιες σκηνές του βιβλίου, αλλά ούτε και χρειάζεται καθώς αυτό μένει να το απολαύσει ο εκάστοτε αναγνώστης, δεν μπορώ ωστόσο να μην μεταφέρω ένα χαρακτηριστικό απόσπασμα. Ο νεαρός Abel Paz έχοντας πάρει κατά τις πρώτες μέρες της επανάστασης ένα τουφέκι αρνείται πεισματικά να το δώσει όταν του το ζητάνε για να φυλάξει σκοπιά με αυτό κάποιος άλλος σύντροφος. Τότε, ένας αναρχικός μεγαλύτερος σε ηλικία τον πλησιάζει και του λέει: «Άκου, μέχρι τώρα η ατομική ιδιοκτησία έχει γεννήσει πολλές αθλιότητες. Η ατομική ιδιοκτησία, για να διατηρηθεί, έχει πάντα ανάγκη από στρατιώτες. Αν είσαι τόσο δεμένος με ένα τουφέκι, εκτός του ότι εκφράζεις το ένστικτο της ιδιοκτησίας, κινδυνεύεις και να μετατραπείς σε στρατιώτη. Εμείς δεν αγωνιζόμαστε ούτε για την ατομική ιδιοκτησία, ούτε και για να υπάρχουν στρατιώτες». Και συνεχίζει ο Paz: «Ήμουν μπερδεμένος. Δεν ήξερα τι να πω. Κοίταξα το όπλο και μου φάνηκε αντιπαθητικό, σχεδόν μου προκάλεσε αηδία. Έδωσα το τουφέκι στον σύντροφο. Αυτός με κοίταξε σιωπηλός. Με κοίταξε τόσο βαθιά που ακόμα και σήμερα θυμάμαι τα σκούρα μάτια του καρφωμένα στα δικά μου. Έφυγαν κι εγώ ξάπλωσα σε ένα στρώμα.». Αμέτρητες ανάλογες σκηνές, που περιγράφουν το κλίμα της επανάστασης μεταπλασμένο με όρους παραμυθητικούς/μυθολογικούς υπάρχουν διάσπαρτες στο βιβλίο καθιστώντας το, συν τοις άλλοις, συναρπαστικό ανάγνωσμα, όπως για παράδειγμα η σκηνή στην οποία ο νεαρός Diego είδε ένα ζευγάρι συντρόφων να φιλιούνται και το ανέφερε ενοχλημένος σε έναν άλλον σύντροφο για να λάβει την αφοπλιστική απάντηση: «Για άκου μια στιγμή, δεν καταστρέφουμε τις εκκλησίες ούτε προσπαθούμε να ξεριζώσουμε τον καθολικισμό από τα μυαλά των ανθρώπων για να μετατρέψουμε την αναρχία σε θρησκεία. Ο αναρχισμός είναι η ποίηση της ζωής και ο έρωτας είναι η πιο υψηλή της έκφραση. Τι πιο φυσικό από τα να αγαπιούνται, να φιλιούνται και να κάνουν έρωτα ο Ερνέστο και η Πιλάρ; Εσύ δεν είσαι ερωτευμένος;»

              Τι το ξεχωριστό έχει όμως η ισπανική επανάσταση, και μάλιστα ιδωμένη από την μεριά των αναρχικών, ώστε να μας ενδιαφέρει σήμερα, στις αρχές του 21ου αιώνα, θα μπορούσε να ρωτήσει κάποιος κακοπροαίρετος.

              Καταρχάς, αυτό που την διαφοροποιεί ριζικά από τις άλλες επαναστάσεις που γνωρίζουμε ήταν το ιδιαίτερο πνεύμα της που περιγράφεται στην πρώτη κιόλας ενότητα του βιβλίου η οποία επιγράφεται με τον εύγλωττο τίτλο «Η επαναστατική γιορτή». Αλήθεια, ποιοι άλλοι πλην των αναρχικών θα βίωναν μια επανάσταση ως γιορτή; Για αυτούς το πρώτιστο και αυτό που κυρίως χαρακτήρισε το «σύντομο καλοκαίρι της αναρχίας» δεν ήταν ούτε ο πόλεμος («ο πόλεμος εξόντωσε την ποίηση της ζωής, αυτό δηλαδή που εμείς τουλάχιστον θέλαμε να είναι η επανάστασή μας», γράφει ο Paz), ούτε οι μάχες, ούτε οι στρατιωτικοποίηση (άλλωστε ακόμα και στο μέτωπο πηγαίνανε μόνο εθελοντές και ουδέποτε έγινε κάποιου είδους επιστράτευση) –όλα τόσο οικεία όταν φέρνουμε στο νου μας τις παρελθούσες επαναστάσεις– αλλά το εορταστικό πνεύμα των ανθρώπων που παίρνουν τις ζωές τους στα χέρια τους τη στιγμή που το κράτος (αυτό το ψυχρότερο από όλα τα τέρατα τέρας, όπως το ονομάζει ο Νίτσε) καταρρέει μαζί με τις δομές του, τις οποίες οι επαναστάτες αυθόρμητα και με επινοητικότητα αντικαθιστούν με άλλες: αντικρατικές, ελεύθερες, αναρχικές. Χρόνια μετά, σε μια ομιλία του στην Ελλάδα ο Paz συνόψισε με τον καλύτερο τρόπο αυτό το πνεύμα: «Θέλετε να μιλάμε για όπλα και για μάχες, για ήρωες και για προδότες. Έτσι δείχνετε ότι δεν έχετε καταλάβει τι ήταν η επανάσταση. Η επανάσταση δεν ήταν ο πόλεμος στην Αραγωνία. Υποχρεωθήκαμε να πολεμήσουμε γιατί μας χτυπούσε ο παγκόσμιος καπιταλισμός και ο φασισμός, ενώ η γαλλική εργατική τάξη έκανε διακοπές μετ’ αποδοχών. Η επανάσταση ήταν οι άντρες κι οι γυναίκες που έκαναν πραγματικότητα την ουτοπία. Ήταν οι δεκαετίες αγώνων. Αν θέλετε να πεθάνετε μπορείτε να το κάνετε οποτεδήποτε, εμένα με ενδιέφερε η ζωή. Θα μπορούσα να σας μιλήσω για τα χρόνια που πέρασα στη φυλακή, για τους συντρόφους και τις συντρόφισσες που σκοτώθηκαν. Δεν είναι ο θάνατος που με γοητεύει αλλά η ζωή, γι’ αυτό μιλάω για την επανάσταση»².

Το άλλο ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της Ισπανικής Επανάστασης είναι ότι δεν εκτυλίχτηκε «διπολικά», με έναν επαναστατικό πόλο από την μια μεριά και έναν αντεπαναστατικό από την άλλη, όπως θα ήταν αναμενόμενο. Οι Ισπανοί αναρχικοί είχαν να αντιπαλέψουν τους φασίστες στο μέτωπο (που είχαν την σταθερή υποστήριξη του Χίτλερ και του Μουσολίνι), τους σταλινικούς που με την μονομερή υποστήριξη του Στάλιν θέλαν να χειραγωγήσουν την επανάσταση και να πνίξουν το ελευθεριακό της πνεύμα³, και τους επιτήδειους ουδέτερους αστούς της Ευρώπης που υπό τον φόβο μην εξαπλωθεί ο επαναστατικός οίστρος και στην υπόλοιπη Ευρώπη δεν έκαναν το παραμικρό για να βοηθήσουν τους αντιφασίστες, αλλά αντιθέτως παραχωρούσαν «προνόμια» στις εργατικές τάξεις των χωρών τους για να αποκοιμίσουν το διεθνές προλεταριάτο.

O συγγραφέας όμως του Ταξιδιού, την ίδια στιγμή που περιγράφει και αναλύει όλα τα παραπάνω στο χρονικό του επουδενί δεν παραβλέπει και αφήνει ασχολίαστα τα λάθη της CNT. Κάτι τέτοιο άλλωστε είναι απολύτως σύμφωνο με το ελεύθερο πνεύμα ενός αναρχικού ο οποίος, μολονότι είναι αφοσιωμένος στην επαναστατική υπόθεση, δεν διέπεται από τον τυφλό, κομματικό φανατισμό ενός στρατευμένου. Κάθε τόσο ο Paz επικρίνει την ηγεσία της CNT για τα λάθη της και για τις αποκλίσεις της από τα ελευθεριακά ιδανικά. Κάνει λόγο για τον διαχωρισμό βάσης-ηγεσίας που παρατηρήθηκε αρκετές φορές, για αυταρχισμό και συγκεντρωτισμό, για την επιβολή ενός διευθυντηρίου που ακύρωνε τον αναρχισμό, για τη ρεφορμιστική στροφή της CNT με το που μπήκε στην κυβέρνηση και ως «φάρμακο» για όλα αυτά, προτείνει αυτό που ο ίδιος και η ολιγομελής ομάδα που συμμετείχε (οι Κιχώτες του Ιδανικού) έπραξαν και τότε: «Να κινούμαστε συνεχώς και να κεντρίζουμε όπως οι σφήκες, δηλαδή να μένουμε πάντα στην αντιπολίτευση, τον μοναδικό τρόπο για να δώσουμε μια ώθηση στον αναρχισμό».

Αβίαστα μπορεί να προκύψει στον αναγνώστη το ερώτημα, αν θα μπορούσαν τα πράγματα να έχουν πάρει διαφορετική τροπή, και τι θα γινόταν αν οι επαναστάτες δεν έχαναν τον πόλεμο. Ερώτημα που εύλογα ισχύει για κάθε επαναστατική διαδικασία που απέτυχε για τον έναν ή τον άλλο λόγο.

Κάποτε ο Κάφκα περπατώντας στο δρόμο με τον νεαρό φίλο του GustavJanouch συνάντησαν στο δρόμο μια πορεία εργατών. Ο Κάφκα σχολίασε: «Αυτοί οι άνθρωποι είναι τόσο περήφανοι, χαρούμενοι και έχουν τόση πίστη. Επειδή έχουν κυριέψει τον δρόμο νομίζουν ότι κυρίεψαν τον κόσμο. Στην πραγματικότητα, είναι εντελώς πλανεμένοι. Ήδη πίσω τους υπάρχουν οι γραμματείς, οι μόνιμοι, οι πολιτικάντηδες, όλοι αυτοί οι σουλτάνοι των μοντέρνων καιρών στους οποίους ανοίγουν το δρόμο που οδηγεί στην εξουσία». Δεν πιστεύετε στην δύναμη των μαζών; Τον ρώτησε ο νεαρός φίλος του. «Ξέρω τι είναι αυτή η δύναμη των μαζών: είναι άμορφη και φαίνεται αδάμαστη και δεν ησυχάζει παρά μόνο σαν δαμαστεί και μορφοποιηθεί. Στο τέρμα κάθε πορείας πραγματικά επαναστατικής ξεφυτρώνει ένας Ναπολέων Βοναπάρτης». Κι όταν ο Janouch τον ρωτά αν η ρώσικη επανάσταση θα εξαπλωθεί κι άλλο ο Κάφκα απαντά: «Όσο πιο πολύ απλώνεται μια πλημμύρα τόσο λιγότερο βαθύ είναι το νερό της και πιο ταραγμένο. Η επανάσταση εξατμίζεται και μένει μόνο το κατακάθι μιας καινούριας γραφειοκρατίας. Οι αλυσίδες της βασανιζόμενης ανθρωπότητας είναι φτιαγμένες από παλιόχαρτα»⁴.

Η ισπανική επανάσταση, απομονωμένη και υπονομευμένη, ηττήθηκε στρατιωτικά και, νομίζω, δεν έχει νόημα να προβούμε σε εικασίες για το τι θα είχε συμβεί αν ήταν άλλη η εξέλιξή της, αν θα διαψευδόταν το «μοιρολατρικό» συμπέρασμα του Κάφκα για την κατάληξη των επαναστάσεων. Ούτε έχει και μεγάλη σημασία, παρά μόνο ίσως διδακτική για τις τραγικές συνέπειες κάθε ολιγωρίας, να σκεφτόμαστε ποια θα ήταν η μοίρα της Ευρώπης αν ο φασισμός που λίγο μετά οδήγησε την Ευρώπη στο σφαγείο του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου είχε δεχτεί στην Ισπανία αρχικά το αποφασιστικό χτύπημα. Ολοκληρώνοντας όμως μελαγχολικά την ανάγνωση του Ταξιδιού, με την περιγραφή της ήττας και της εξορίας των αγωνιστών που ακολούθησε, αυτό που μπορούμε να κρατήσουμε ως παρακαταθήκη είναι τα αφοπλιστικά λόγια του Ντουρούτι στον Van Passen, δημοσιογράφο της εφημερίδας Toronto Star, όταν ο δεύτερος του επισήμανε ότι ακόμα κι αν οι αναρχικοί κερδίσουν, θα κληρονομήσουν σωρούς από ερείπια: «Πάντοτε ζούσαμε μέσα στην αθλιότητα, για ένα διάστημα την είχαμε συνηθίσει. Μην ξεχνάς όμως ότι οι εργάτες είναι που παράγουν τον πλούτο. Είμαστε εμείς, οι εργάτες, που κάνουμε τα εργοστάσια να λειτουργούν, που βγάζουμε το κάρβουνο και τα μεταλλεύματα από τα ορυχεία. που χτίζουμε τις πόλεις… Γιατί λοιπόν να μην ξαναφτιάξουμε όσα καταστραφούν και μάλιστα ακόμα καλύτερα; Δεν μας τρομάζουν τα ερείπια. Ξέρουμε ότι αυτό θα είναι το μόνο που θα κληρονομήσουμε γιατί η αστική τάξη, στην τελευταία φάση της ιστορίας της θα προσπαθήσει να καταστρέψει τα πάντα. Όμως το επαναλαμβάνω, δεν μας τρομάζουν τα ερείπια, γιατί κουβαλάμε έναν καινούργιο κόσμο μες στις καρδιές μας. Αυτός ο κόσμος γεννιέται αυτή τη στιγμή που μιλάμε».

Αυτός καινούργιος ο κόσμος που κάθε φορά οι επαναστάτες κουβαλάν στις καρδιές τους είναι η πολύτιμη ανθρακιά που απομένει ακόμα κι όταν σβήνει η επαναστατική φλόγα, εκείνη η αποφασισμένη και αποφασιστική, μαχητική (απ)αισιοδοξία που γνωρίζει ότι παρά τις ήττες, τις προδοσίες, τις απογοητεύσεις, παρά τη βαρβαρότητα και την κτηνωδία που μας περιβάλλει και κάνει την ιστορία να μοιάζει με μια κοιλάδα σπαρμένη με κόκαλα, «nosotros llevamos un mundo nuevo en nuestros corazones»⁵

Τώρα και για πάντα.

 2 Ό.π., σελ. 74-75.

 3.Ενδεικτικά είναι τα όσα έγραφε η Πράβντα στις 17 Δεκεμβρίου του 1936: «Η εκκαθάριση των τροτσκιστών και των αναρχοσυνδικαλιστικών στοιχείων έχει ήδη ξεκινήσει στην Καταλονία. Αυτό το έργο θα ολοκληρωθεί στην Ισπανία με την ίδια ενεργητικότητα που επιδείχθηκε και στην ΕΣΣΔ».

 4 Βλ. Κώστας Δεσποινιάδης, Φράντς Κάφκα. Ο ανατόμος της εξουσίας, σελ. 68-69, Πανοπτικόν, 2007.

 5 Κουβαλάμε έναν καινούργιο κόσμο στις καρδιές μας.

 Κώστας Δεσποινιάδης

[Δημοσιεύτηκε στο 1ο τεύχος της «Επιθεώρησης του κοινωνικού αναρχισμού», Μάιος 2013]

Υπάρχουν δύο ψυχικές εκφράσεις του μίσους: το μίσος για τον άλλο  και το μίσος για τον εαυτό μας, το οποίο συχνά δεν παρουσιάζεται ως τέτοιο. Αλλά πρέπει να καταλάβουμε ότι και τα δυο έχουν κοινή ρίζα, την άρνηση της ψυχικής μονάδας να δεχθεί αυτό που για την ίδια είναι ξένο. Η οντολογική αυτή διάρθρωση του ανθρώπου επιβάλλει αξεπέραστους εξαναγκασμούς σε κάθε κοινωνική οργάνωση και σε κάθε πολιτικό πλάνο. Καταδικάζει αμετάκλητα κάθε ιδέα για μία«διαφανή» κοινωνία, κάθε πολιτικό πλάνο που αποσκοπεί στην άμεση οικουμενική συμφιλίωση.

Κατά τη διαδικασία κοινωνικοποίησης, οι δύο διαστάσεις του μίσους χαλιναγωγούνται σε σημαντικό βαθμό, τουλάχιστον όσον αφορά τις πιο δραματικές εκδηλώσεις τους. Εν μέρει αυτό επιτυγχάνεται μέσω του μόνιμου αντιπερισπασμού που ασκείται στην καταστροφική τάση από τους «εποικοδομητικούς» κοινωνικούς σκοπούς – την εκμετάλλευση της φύσης, τον συναγωνισμό διαφόρων ειδών (τις «ειρηνικές» αγωνιστικές δραστηριότητες, όπως ο αθλητισμός, τον οικονομικό ή πολιτικό ανταγωνισμό, κτλ). Όλες αυτές οι διέξοδοι κατευθύνουν ένα μέρος του μίσους και της«διαθέσιμης» καταστροφικής ενέργειας, αλλά όχι το σύνολο τους.

Το κομμάτι του μίσους και της καταστροφικότητας που απομένει φυλάσσεται σε μία δεξαμενή έτοιμη να μετατραπεί σε καταστροφικές δραστηριότητες, σχηματοποιημένες και θεσμοθετημένες, που στρέφονται εναντίον άλλων ομάδων – δηλαδή να μετατραπεί σε πόλεμο. Αυτό δεν σημαίνει ότι το ψυχικό μίσος είναι η «αιτία» του πολέμου. Αλλά το μίσος είναι, αναμφίβολα, ένας όρος, όχι μόνο απαραίτητος αλλά και ουσιαστικός, του πόλεμοι».

Το μίσος καθορίζει τον πόλεμο και εκφράζεται μέσω αυτού, Η φράση του Αντρέ Μαλρό «είθε η νίκη σε αυτό τον πόλεμο να ανήκει σε όσους πολέμησαν χωρίς να τον αγαπούν» εκφράζει μία ελπίδα που στην πραγματικότητα διαψεύδεται σε όλους σχεδόν τους πολέμους. Αλλιώς δεν θα καταλαβαίναμε πώς εκατομμύρια άνθρωποι στη διάρκεια της ιστορίας ήταν πρόθυμοι, από τη μία στιγμή στην άλλη, να σκοτώσουν αγνώστους ή να σκοτωθούν από αυτούς. Και όταν η δεξαμενή του μίσους δεν βρίσκει διέξοδο στον πόλεμο, εκδηλώνεται υπόκωφα με τη μορφή της περιφρόνησης, της ξενοφοβίας και του ρατσισμού.

Οι καταστροφικές τάσεις των ατόμων συνάδουν απόλυτα με την ανάγκη μίας κοινωνίας να ενδυναμώνει τη θέση των νόμων, των αξιών και των κανόνων της, ως μοναδικά στην τελειότητα τους και ως τα μόνα αληθινά, ενώ οι νόμοι, τα πιστεύω και τα έθιμα των άλλων είναι κατώτερα, λανθασμένη, άσχημα, αηδιαστικά, φριχτά, διαβολικά.

Και αυτό, με τη σειρά του, βρίσκεται σε πλήρη αρμονία με τις ψυχικές ανάγκες του ατόμου. Γιατί ό,τι υπάρχει πέρα από τον κύκλο σημασιών που τόσο επίπονα περιέβαλε στον δρόμο προς την κοινωνικοποίηση είναι λανθασμένο, άσχημο, ασύνετο. Το αυτό συμμερίζεται η ομάδα στην οποία ανήκει: φυλή, χωριό, έθνος, θρησκεία. Πρέπει να γίνει σαφώς αντιληπτό ότι κάθε απειλή προς τις θεσμοθετημένες ομάδες, στις οποίες ανήκουν τα άτομα, βιώνεται από αυτά ως πιο σοβαρή από μία απειλή κατά της ζωής τους,

Τα χαρακτηριστικά αυτά παρατηρούνται με μεγαλύτερη ένταση στις εντελώς κλειστές κοινωνίες: στις αρχαϊκές ή παραδοσιακές αλλά ακόμη περισσότερο στις σύγχρονες απολυταρχικές. Η κύρια απάτη είναι πάντα: οι κανόνες μας είναι το καλό· το καλό είναι οι κανόνες μας· οι κανόνες μας δεν είναι ίδιοι με τους δικούς τους· άρα οι κανόνες τους δεν είναι καλοί. Επίσης: ο θεός μας είναι ο αληθινός· η αλήθεια είναι ο θεός μας· ο θεός μας δεν είναι ίδιος με τον δικό τους· άρα ο θεός τους δεν είναι ο αληθινός.

Πάντα φαινόταν σχεδόν αδύνατο οι ανθρώπινες ομάδες να αντιμετωπίζουν το διαφορετικό ως ακριβώς αυτό: απλώς διαφορετικό. Επίσης, ήταν σχεδόν αδύνατο να αντιμετωπίζουν τους θεσμούς των άλλων ως ούτε κατώτερους ούτε ανώτερους αλλά απλώς ως διαφορετικούς. Η συνάντηση μίας κοινωνίας με άλλες συνήθως ανοίγει τον δρόμο για τρεις πιθανές εκτιμήσεις: οι άλλοι είναι ανώτεροι από εμάς είναι ίσοι ή είναι κατώτεροι. Αν δεχτούμε ότι είναι ανώτεροι, οφείλουμε να απαρνηθούμε τους θεσμούς μας και να υιοθετήσουμε τους δικούς τους. Αν είναι ίσοι θα μας ήταν αδιάφορο αν οι άλλοι είναι χριστιανοί ή ειδωλολάτρες. Οι δύο αυτές πιθανότητες είναι απαράδεκτες. Διότι αμφότερες προϋποθέτουν ότι το άτομο πρέπει να εγκαταλείψει τα σημεία αναφοράς του ή τουλάχιστον να τα θέσει υπό αμφισβήτηση.

Δεν απομένει λοιπόν παρά η τρίτη πιθανότητα: οι άλλοι είναι κατώτεροι. Αυτό βεβαίως αποκλείει την πιθανότητα οι άλλοι να είναι ίσοι με εμάς, με την έννοια ότι οι θεσμοί τους απλώς δεν συγκρίνονται με τους δικούς μας. Ακόμη και στην περίπτωση «μη θρησκευτικών» πολιτισμών, μία τέτοια παραδοχή θα δημιουργούσε αναπάντητα ερωτηματική στο καθαρώς θεωρητικό επίπεδο: πώς αντιμετωπίζει κανείς κοινωνίες που δεν αναγνωρίζουν τα ανθρώπινα δικαιώματα, επιβάλλουν στους πολίτες τους σκληρές ποινές ή έχουν απαράδεκτα έθιμα;

Ο δρόμος προς την αναγνώριση του διαφορετικού αρχίζει στο ίδιο σημείο και έχει τα ίδια κίνητρα με την αμφισβήτηση των δεδομένων θεσμών της κοινωνίας, την απελευθέρωση των σκέψεων και των πράξεων, εν ολίγοις τη γέννηση της δημοκρατίας και της φιλοσοφίας. Εδώ μπαίνει κανείς σε πειρασμό να πει ότι το άνοιγμα της σκέψης και ο μερικός και σχετικός εκδημοκρατισμός των πολιτικών καθεστώτων της Δύσης συνοδεύτηκαν από την παρακμή του σωβινισμού, της ξενοφοβίας και του ρατσισμού. Ωστόσο, δεν μπορούμε να δεχτούμε αυτή την ιδέα χωρίς να θέσουμε ισχυρούς περιορισμούς. Αρκεί να σκεφτούμε με πόσο ακραία επιθετικότητα επανεμφανίστηκε ο εθνικισμός, η ξενοφοβία και ο ρατσισμός τον 20ό αιώνα σε χώρες «ανεπτυγμένες» και «δημοκρατικές».

Όλα όσα ειπώθηκαν μέχρι εδώ αφορούν τον αποκλεισμό του άλλου. Δεν αρκούν για να “εξηγήσουμε» γιατί αυτός ο αποκλεισμός γίνεται διάκριση, περιφρόνηση, απομόνωση, και τελικά μίσος, λύσσα και δολοφονική τρέλα. Δεν πιστεύω όμως ότι μπορεί να υπάρξει γενική «εξήγηση».

Μπορώ μόνο να αναφέρω έναν παράγοντα που αφορά τις μαζικές εκρήξεις εθνικού και ρατσιστικού μίσους στη σύγχρονη εποχή. Η κατάρρευση, στις καπιταλιστικές κοινωνίες, σχεδόν όλων των αρχών είχε ως επίπτωση τη συσπείρωση για λόγους ταύτισης γύρω από τη «θρησκεία», το «έθνος» ή τη «ράτσα» και όξυνε το μίσος προς τους ξένους. Η κατάσταση δεν είναι διαφορετική στις μη ευρωπαϊκές κοινωνίες που υφίστανται το σοκ της εισβολής του μοντέρνου τρόπου ζωής, άρα και την κονιο­ποίηση των παραδοσιακών ση­μείων αναφοράς με τα οποία ταυτίζονται τα άτομα. Το αποτέλεσμα είναι η αύξηση του θρησκευτικού και/ή εθνικού φανατισμού.

Μία τελευταία παρατήρηση που αφορά τον ρατσισμό. Το κύριο και καθοριστικό χαρακτηριστικό του ρατσισμού είναι η «απαραίτητη μη μετατρεψιμότητα» του άλλου. Ο θρησκευτικά μισαλλόδοξος δέχεται με χαρά τον προσηλυτισμό των απίστων ο «λογικά» εθνικιστής χαίρεται όταν ξένα εδάφη προσαρτώνται στη χώρα του και οι κάτοικοι τους «αφομοιώνονται» Δεν είναι όμως τέτοια η περίπτωση του ρατσιστή. Οι γερμανοί εβραίοι θα ήθελαν να παραμείνουν πολίτες του Τρίτου Ράιχ· αλλά οι ναζιστές ούτε να το ακούσουν.

Ακριβώς γιατί στην περίπτωση του ρατσισμού το αντικείμενο του μίσους πρέπει να είναι «μη μετατρέψιμο». Γι’ αυτό ο ρατσιστής επικαλείται ή εφευρίσκει δήθεν φυσικά (βιολογικά), άρα μη μετατρέψιμα, χαρακτηριστικά του αντικειμένου του μίσους του: το χρώμα του δέρματος του, τα διακριτικά γνωρίσματα του προσώπου του. Τέλος, θα ήταν απολύτως δικαιολογημένο να συνδέσουμε αυτή την ακραία μορφή του μίσους προς τον άλλο με το πιο σκοτεινό, πιο άγνωστο και πιο συγκρατημένο είδος μίσους: το μίσος προς τον εαυτό μας.

Η αυτονομία, δηλαδή η πλήρης δημοκρατία, και η αποδοχή του άλλου δεν αποτελούν φυσική ανθρώπινη κλίση. Αμφότερες συναντούν τεράστια εμπόδια. Γνωρίζουμε από την ιστορία ότι ο αγώνας για τη δημοκρατία είχε μέχρι σήμερα οριακά μεγαλύτερη επιτυχία από τον αγώνα κατά του σωβινισμού, της ξενοφοβίας και του ρατσισμού. Αλλά για όσους είναι στρατευμένοι στο μοναδικό πολιτικό πλάνο που χρήζει υπεράσπισης, το πλάνο της οικουμενικής ελευθερίας, ο μοναδικός ανοικτός δρόμος είναι η συνέχιση του αγώνα κόντρα στο ρεύμα.